In het verre oosten van Duitsland liggen beroemde steden als Dresden en Leipzig. Van de stad Chemnitz, de derde stad van de deelstaat Saksen, hebben echter maar weinigen gehoord. De voormalige industriestad ligt onzichtbaar tussen zijn ‘grote broers’ te wachten op erkenning. De titel Culturele Hoofdstad van Europa 2025 gaat daar ongetwijfeld bij helpen.
Ontdek meer over de stad Chemnitz in Duitsland
De eerste culturele steden waren de ‘usual suspects’, zoals Athene (in 1985 als eerste verkozen), Berlijn (1988) en Stockholm (1998). Toen die op waren, kwamen steden in het vizier die niet zo beroemd zijn, maar wel degelijk iets te bieden hebben op cultureel gebied. Wie heeft ooit van Tartu (2024), Maribor (2012) of Sibiu (2007) gehoord? Ook op de benoeming van Leeuwarden als culturele hoofdstad (in 2018) werd door buitenstaanders vaak verbaasd gereageerd. “Huh? Wat is dáár nou te doen?” Toch klimmen deze kleinere steden vanuit die underdog-positie omhoog en worden gezien als ‘hidden gems’ tussen de door massatoerisme overspoelde grote steden.
Alles komt uit de bergen
Dus ook Chemnitz, die zich moet ontworstelen aan het imago van industriestad. Maar tegelijkertijd de industriële historie omarmt en er een nieuwe invulling aan geeft. Ooit stonden in deze stad meer dan zeshonderd schoorstenen te roken. Van alles werd hier geproduceerd, van textiel tot typemachines en van meubels tot auto’s. Grondstoffen kwamen onder meer uit de omgeving, het Ertsgebergte.
Tin, zilver, koper, ijzer, kobalt en zelfs uranium werden gedurende 850 jaar in de heuvels gedolven en (ver)vormden het landschap, de mensen en het leven alhier. ‘Alles kommt vom berg’, alles komt uit de bergen, luidt een gezegde in de regio. Steden als Dresden en Leipzig konden floreren dankzij de noeste arbeiders uit Chemnitz en omgeving, terwijl de stad zelf achterbleef. ‘In Chemnitz werken ze voor geld, in Leipzig handelen ze voor geld en in Dresden geven ze het geld uit’, nog zo’n uitdrukking die de lokale bewoners graag gebruiken om de verschillen in statuur aan te geven.
Toen Leeuwarden in 2018 culturele hoofdstad was, ging het niet alleen om de stad, maar om de hele provincie Friesland. Mienskip, saamhorigheid tussen de steden en dorpen, daar draaide het om. Eenzelfde invulling geeft Chemnitz aan het culturele jaar. “Het gaat niet alleen om de stad, maar ook om de omgeving”, aldus Mareike Holfeld, projectleider Chemnitz 2025. “We stimuleren participatie in de mijngebieden in het Ertsgebergte en de stad. Bewoners, bedrijven, culturele instellingen, overheden, kunstenaars: iedereen betrekken we erbij. En niet alleen voor 2025, we willen juist duurzame projecten ontwikkelen die blijvend zijn.”
Ook leuk: 48 uur in Bodensee, het groene hart van Duitsland.
Paarse route
Een van de grootste projecten van de culturele hoofdstad is de kunst- en sculpturenroute Purple Path. Waar in Friesland elf fonteinen de Friese elf steden nog steeds met elkaar verbinden, zorgt de 300 kilometer lange ‘paarse’ route rondom Chemnitz voor verbintenis.
“Paars, omdat het de kleur van verbinding, empathie en solidariteit is. Bovendien zijn de bewoners in het Ertsgebergte van origine erg religieus en ook in het Christendom speelt paars een belangrijke rol”, legt Holfeld tijdens een tour langs de route uit.
“Die verbinding met mijndorpen en -regio’s onderling, met de bewoners, met de historie én met de grond daaronder, is de leidraad van het Purple Path.” Op 38 plekken langs de route zijn verhalen, kunst en ambacht te vinden die een link hebben met de plek waar ze staan.
Ooit radioactief, nu kunst
Aangekomen bij de tinmijn op de Sauberg in Ehrenfriedersdorf, staan we oog in oog met het kunstwerk Wildschweine. De drie wilde zwijnen verwijzen naar de legende dat deze dieren het erts als eerst ontdekten tijdens het zoeken naar voedsel. Tin wordt er niet meer gewonnen, maar je kunt nog wel een kijkje nemen in de mijn, en anders in het mini-museum. Een half uur verderop, in Bad Schlema staat het kunstwerk Stack van Tony Cragg. Ooit werd hier uranium gewonnen. Hele bergen werden tot de bodem afgegraven. De arbeiders verdienden goud geld, uranium is immers radioactief en het werk dus levensgevaarlijk. Sigaretten werden met opgerolde briefjes van 100 mark aangestoken, omdat ze van gekkigheid niet wisten wat ze met zoveel geld moesten doen. Vele duizenden konden niet lang genieten van de rijkdom en stierven aan afschuwelijke stralingsziekten. Het abstracte kunstwerk van Cragg, dat de verbinding tussen natuur en menselijk ingrijpen in de vorm van een verbrokkelde aarde belichaamt, staat ogenschijnlijk op die gevaarlijke grond. Maar niets is minder waar: onder de grond zit een dikke laag beton.
Wat dacht je van stedentrip naar Keulen?
Het Purple Path bestaat naast negen kunstwerken uit locaties in het Unesco Werelderfgoed, waartoe het Ertsgebergte behoort en ‘maker hubs’, waar locals traditionele en moderne ambachten en vakmanschap vertonen. Zo bezoeken we in het dorpje Schneeberg het atelier van een handschoenmaker en kijken we een houtbewerker op z’n vingers hoe hij vakkundig een mansfiguur – een mijnwerker, uiteraard – uit een stuk hout beitelt. Houtbewerking is nauw verbonden met de mijnindustrie in het Ertsgebergte én kerst.
Naar het licht
Tijdens de kerstperiode was het traditie dat de mijnwerkers thuis poppetjes uit hout sneden. In de mijnen wordt niet meer gewerkt, maar de traditie van houtbewerking bestaat nog steeds. Kerst is sowieso een belangrijk feest in deze regio. Een feest van licht, waarbij overal schwibbogen – een kandelaar met kaarsen in de vorm van een halve boog – op de vensterbanken worden gezet. Dit om te vieren dat de mijnwerkers, voor een paar dagen althans, de donkere krochten van de aarde mochten verlaten en naar ‘het licht’ konden komen.
Ontdek Duitsland via het leven van Caspar David Friedrich.
Op diverse plekken in de mijnregio in het Ertsgebergte en de deelstaat Saksen kom je de uitdrukking Glückauf tegen. Het is de gelukwens waarmee mijnwerkers elkaar begroetten voordat ze de mijn weer ingingen. Men moest in vroeger tijden geluk hebben om nieuwe grondstoffen te vinden. De mijnen zijn al lang gesloten, maar de oude mijnwerkersgroet is nog steeds in zwang.
30.000 garages
Chemnitz houdt tijdens het culturele jaar kunst en cultuur dicht bij zijn eigen bewoners. Zo helpen bewoners mee met het verduurzamen door bomen te planten en daardoor de stad groener en dus leefbaarder te maken. Dit in combinatie met educatieve kunstprogramma’s. Een ander project is #3000Garages. In de stad zijn maar liefst 30.000 garages te vinden. Een overblijfsel uit de DDR-tijd, toen de bewoners jaren moesten sparen (en vervolgens lang op een wachtlijst stonden) om een autootje te kunnen bemachtigen.
Die Trabantjes werden gemaakt in het nabijgelegen Zwickau. De auto’s werden met zorg behandeld, alsof ze onderdeel van het gezin waren, en dus moest er ook een garage komen om het ‘maatje’ – een van de betekenissen van Trabant – droog en veilig te stallen. De Oost-Duitse auto’s verdwenen na de hereniging van Duitsland in 1990 langzaam maar zeker uit het straatbeeld en de garages kregen andere bestemmingen. Achter elke garagedeur speelt echter nog een verhaal. Het zijn ‘levende archieven’, creatieve broedplaatsen en kleine ontmoetingscentra geworden die tijdens het culturele jaar te bewonderen zijn.
Of maak een stedentrip naar Berlijn.
Een industriestad is Chemnitz al lang niet meer. De skyline met honderden rokende schoorstenen, die lange tijd het beeld van de stad en de leefomstandigheden van de inwoners bepaalden, heeft na de bombardementen in de Tweede Wereldoorlog plaatsgemaakt voor een stad met typerende Oost-Duitse nieuwbouw.
De fabrieken van toen die de oorlog doorstonden, zijn het industrieel erfgoed van nu geworden. Althans: sommige, want een tour door de stad laat zien dat er ook panden zijn die een zieltogend bestaan leiden. Een van de pronkstukken staat aan de Zwickauer Strasse: wat nu het industriemuseum is, was in een negentiende eeuw een werktuigmachinefabriek. Om te begrijpen welke industrie en nijverheid de afgelopen twee eeuwen in Chemnitz en Saksen heeft bestaan en wat er zoal geproduceerd werd, is een bezoek aan dit museum een aanrader. Een grot aantal industriële producten, consumentengoederen, alledaagse objecten en luxeproducten zijn in dit museum uitgestald. Van meubels tot auto’s en van weefmachines tot koffiefilters.
48 uur in Lübeck, stad van moin en marsepein.
Van fabriek naar erfgoed
Een ander voorbeeld van een geslaagde metamorfose van fabriek naar industrieel erfgoed vinden we aan de Annabergerstrasse. Wirkbau, staat er met grote letters op de gevel van het enorme rode bakstenen pand. Ooit werkten er vijfduizend mensen in de vele machinefabrieken die hier waren ondergebracht.
Vanaf 1838 maakten ze hier weef- en naaimachines voor de textielindustrie die in Chemnitz zeer groot was: op het hoogtepunt waren er meer dan zeshonderd textielfabrieken, waar onder meer kleding en kousen werden gemaakt. De arbeiders konden van verre zien of ze op tijd op hun werk waren: de opvallende toren met klok maakt deel uit van het voormalige fabrieksterrein. Nu is het een van de iconen van de stad.
In het uitgestrekte pand zitten momenteel zo’n vijftig ondernemingen en bedrijven, waaronder een nachtclub en een koffiebranderij, waar ze niet alleen goede koffie schenken maar waar het ook nog eens gezellig zitten is. Na de koffie nemen we nog een kijkje op het dak, waar een openbaar dakterras is gecreëerd.
Van de vele schoorstenen is nog een handjevol over, sommige dienen als uithangbord voor kunst. Zoals de ruim driehonderd meter hoge, kleurrijke schoorsteen van Heizkraftwerk Chemnitz-Nord. Een kunstwerk van de Fransman Daniel Buren, dat ’s nachts sfeervol verlicht is.
Cultuurschok
Al die fabrieken in Chemnitz hadden ooit directeuren. Die zorgden er wel voor dat ze niet in de stinkende, rokende binnenstad woonden, maar zochten het hogerop. De wijk Kassberg ligt, zoals de naam al doet vermoeden, op een heuvel. Ook qua wind lag (en ligt) de wijk strategisch: rook en stank werden de andere kant op geblazen.
11 tips voor je volgende vakantie naar de Moezel.
Zodra we deze wijk binnenwandelen, ervaren we een cultuurschok. Hier geen Oost-Duitse blokkendozen of fantasieloze flatgebouwen – hoewel daar vaak wel prachtige streetart op te zien is – maar architectonische parels waar de rijkdom van af spat.
In de Barbarossastrasse staan herenhuizen die versierd zijn met kleurrijke majolica-decoraties in art nouveau-stijl, oftewel jugendstil. Het moet een fortuin gekost hebben om de huizen van dit Italiaanse aardewerk te voorzien. Er zijn maar twee locaties op de wereld waar dit voorkomt. Naast Chemnitz vind je majolica-gevels in Wenen.
Ook in de naastgelegen wijk Kapellenberg lieten steenrijke fabrieksdirecteuren grote huizen bouwen. Eén daarvan is van binnen te bekijken: Villa Esche. In de weelderige Parkstraat staat het gele, statige pand tussen het groen uit te kijken over de stad. De familie Esche, eigenaar van een kleding- en kousenfabriek, liet begin twintigste eeuw zowel de bouw als de inrichting van huis en tuin volledig over aan de Belgische kunstenaar Henry van de Velde. Het is art nouveau tot in de kleinste details.
Niet zo verwonderlijk dat Villa Esche ook het Henry van de Velde Museum huisvest. Van woonkamer naar eetkamer naar badkamer en slaapkamer: alles ademt jugendstil. In de bibliotheek hangen foto’s van de bouw van de villa en de familie. Ook is te zien hoe de kamers er gemeubileerd uitzagen. Foto’s genomen door meneer Esche, die ze zelf ontwikkelde in de doka van het huis.
Helaas raakte de villa in verval, nadat eerst de Russen na de Tweede Wereldoorlog en daarna de Stasi het huis overnamen. Veel originele spullen werden gestolen of vernield. Nadat in 1990 – na de val van het IJzeren Gordijn – de vastgoed- en beheermaatschappij Grundstücks- und Gebäudewirtschafts-Gesellschaft (GGG) het pand kocht, werd alles weer zoveel mogelijk in originele staat hersteld.
Citytrip naar München, 48 uur in deze gezellige stad
Een stad van contrasten
Een stad van contrasten, zo kunnen we Chemnitz wel noemen. Mooi en lelijk tegelijk. Hoewel we ons realiseren dat schoonheid altijd in the eye of the beholder is. Over smaak valt immers niet te twisten. Iets kan ook mooi zijn van lelijkheid. Maar als underdog heeft Chemnitz wel voor hetere vuren gestaan. De bewoners zijn doeners, makers, aanpakkers. “Iets maken zit in het DNA van Chemnitz”, aldus een van onze gidsen. En wie goed kijkt, ziet ook de schoonheid en culturele rijkdom van deze stad, die zich langzaam maar zeker aan het imago van lelijke industriestad ontworstelt. De stad die, in tegenstelling tot de vroegere mijnwerkers, niet naar het donker afdaalt maar juist naar het licht toegroeit en gezien wordt. Glück Auf!
Culturele hoofdstad van Europa 2025
Op 18 januari 2025 wordt het culturele jaar van Chemnitz officieel geopend. Thema is C the Unseen. Het Purple Path opent een paar maanden later, in het weekend van 11 tot en met 13 april 2025. Kunstwerken langs deze kunst- en sculptuurroute zijn echter eerder ook al te zien.
Het complete programma met festivals, exposities en evenementen is op www.chemnitz2025.de te vinden. Het culturele jaar wordt op 29 november 2025 feestelijk afgesloten. Nova Gorica in Slovenië en buurstad Gorizia in Italië vormen gezamenlijk de tweede culturele hoofdstad van Europa dat jaar.
Karl-Marx-Stadt
De stad Chemnitz is vernoemd naar de rivier die door de stad stroomt. De naam komt uit het Slavisch en betekent steenbeek. Tussen 1953 en 1990, tijdens de periode dat Chemnitz in het communistische Oost-Duitsland lag, verving de DDR-overheid de naam door Karl-Marx-Stadt.
Na de val van het IJzeren Gordijn werd in 1990 besloten de oude naam weer in gebruik te nemen. Karl Marx is echter nog steeds groots aanwezig, in de vorm van een dertien meter hoog monument.
Versteend bos
Het landschap waar Chemnitz ligt, bestond zo’n 300 miljoen jaar geleden uit bos en vulkanen. Na een uitbarsting van een vulkaan werd het bos bedolven door een modderstroom, waardoor stammen van bomen versteenden. Dit versteinerter wald ligt ónder de stad. Fossielen van deze versteende bomen zijn te zien in het Museum für Naturkunde in Chemnitz.
Of wat dacht je van 8x hotspots in Leipzig?
Zwemkleding mee
Wie van zwemmen én architectuur houdt, doet er verstandig aan zwemkleding mee naar Chemnitz te nemen. Het stadtbad (geopend in 1935) is namelijk een pracht van een zwembad in de stijl van het Neues Bauen.
Net als de nieuwe zakelijkheid kenmerkt deze kunst annex bouwvorm zich – in tegenstelling tot en in reactie op het frivole art nouveau – door eenvoud en strakke lijnen. Het zwembad mag dan bijna negentig jaar oud zijn, qua exterieur en interieur is het tijdloos. Een kaartje voor het vijftigmeterbad kost 4 euro.
Hier wil je heen in Chemnitz, Duitsland:
Handige websites voor je reis
Dit vind je misschien ook leuk:
Zou jij Chemnitz in Duitsland willen bezoeken?
Tekst: Sybylle Kroon, Beeld: Sybylle Kroon en fotografen via Marketing Chemnitz
TripTalk is een puur Nederlands reismagazine en schrijft voornamelijk over bereikbare bestemmingen. Wij willen je meenemen naar bereikbare en betaalbare bestemmingen! Onze vaste reporters geven inspirerende en persoonlijke tips. Neem een abonnement!
